Filozofia i literatura rosyjska

obowiązkowe

Kurs, poświęcony relacji filozofii rosyjskiej i literatury rosyjskiej, ma na celu teoretyczne i praktyczne zaznajomienie studentów z najważniejszymi problemami, jakie z perspektywy filozoficznej wiążą się z ludzkim życiem ujmowanym w dziełach filozoficznych i przedstawianym w literaturze.

Z tego punktu widzenia celem zajęć jest rozwinięcie zdolności do krytycznej analizy współczesnego społeczeństwa, z uwzględnieniem pytania, „kim jest człowiek?” i „jaki zysk przynosi lektura pozornie nieprzydatnych książek?” Omawiana jest również specyfika filozoficznego podejścia do analizy literatury, a także ogólno-filozoficzne oraz teologiczne przesłanki leżące u podstaw filozofii literatury.

Przełom XIX i XX stulecia, jaki dokonał się w tym czasie w Rosji, zainicjował jej duchowe odrodzenie. Podążano w kierunku mistycyzmu i religii, a nawet swego rodzaju okultyzmu i magii, których dzisiejszych analogii szukałbym w chorobie New Age’u, scjentologii, czy w powieściach Pablo Coelho. Utwory Gogola i Dostojewskiego, w mniejszym stopniu przyswajane na bieżąco książki Tołstoja, musiały czekać ładnych parę dekad na swoje odkrycie, to znaczy na właściwe – religijne – odczytanie. Mówiąc inaczej, w Rosji przełomu wieków Bóg stawał się na nowo en vogue.

Wraz z renesansem religijnym nastąpiło szeroko pojęte odrodzenie kulturalne, którego doskonałym przykładem jest popularność Dymitra Mereżkowskiego, pisarza drugorzędnego, zbierającego w swojej twórczości wszystkie niepokoje i duchowe zgryzoty tamtego czasu. Jego prekursorska książka o religijnych podstawach dzieł Dostojewskiego i Tołstoja otworzyła drogę wielu twórczym interpretacjom, by wymienić krytycznoliterackie prace Szestowa, Bachtina, Moczulskiego czy Leonida Grossmana. „Lecz jednocześnie brak u Mereżkowskiego – notuje Nikołaj Bierdajew – tej niezwykłej prawdolubności literatury rosyjskiej, wszystko się u niego dwoi, gra on zestawieniami słów, biorąc je za rzeczywistość (…) Mereżkowski był literatem do szpiku kości przesiąkniętym literaturą, żyjącym bardziej w świecie słów niż w świecie realnego życia. Miał wielki talent, był pisarzem niezwykle płodnym, lecz artystą nie najwyższej miary; jego interesujące powieści świadczą o wielkiej erudycji, lecz wykazują olbrzymie braki artystyczne (…) stanowią mieszaninę ideologii i archeologii” . A zatem kulturalna Rosja początku XX stulecia była Rosją Mereżkowskiego – koturnową, nieszczerą, wymyśloną. Mimo to nie sposób odmówić jej prawdziwości, którą zawdzięcza autentycznemu, religijnemu przeżyciu.

W XIX wieku, obok dzieł twórców tej miary, co Gogol czy Dostojewski, mamy do czynienia z nasileniem tendencji lewicowych, czy może szerzej: demokratycznych i modernizacyjnych. Czaadajew, Bieliński, Czernyszewski to nazwiska symbolizujące początek końca domeny carów. Warto dodać, że marksizm w tym czasie był w Rosji ruchem zupełnie marginalnym, uważanym za element składowy szerszego, okcydentalistycznego projektu. Na początku XX wieku lewicowe tendencje wśród rosyjskiej inteligencji są już właściwie całkiem nieobecne. Można powiedzieć, że stopniowo wychodziły z obiegu pod wpływem duchowego zwrotu, jaki się właśnie dokonywał. Wladimir Solowjow, Dymitr Mereżkowski, Lew Michajłowicz Łopatin, książe Trubeckoj wyznaczali zgoła inne kierunki i inne zadania do przemyślenia. Zarówno w teologii, jak i w literaturze, czy krytyce literackiej, próbowano syntezy ducha i ciała (Rozanow), Chrystusa i Antychrysta (Mereżkowski), teologii i filozofii (ojcowie Florenski i Bułgakow); pisano Trzeci Testament, Piątą Ewangelię; projektowano reformę cerkwi prawosławnej. Jednak przeciętny inteligent rosyjski wolał czerpać inspirację z nieco bardziej podejrzanych, przeto „łatwiejszych” źródeł; chętniej ulegał atmosferze pseudo-religijnej histerii, towarzyszącej seansom spirytystycznym i wspólnej lekturze dzieł Rudolfa Steinera (Biełyj), aniżeli czytał poważne dzieła z zakresu teologii czy po prostu dobrej literatury. Renesans kulturalny i religijny – warto o tym pamiętać – wcale nie pogłębiał przeżycia religijnego, lecz nade wszystko estetyzował je. Przejmując natchnienie z pism Nietzschego (równolegle odkrywanego u nas przez Młodą Polskę), usiłowano przydać chrześcijaństwu prawosławnemu zewnętrznego poloru, łączyć je z dionizyjskim szałem „z ducha muzyki”. W tym samym kierunku – w kierunku szeroko pojętej estetyzacji przeżycia religijnego – podążał na przykład o. Paweł Florenski, wszakże jego upiększanie chrześcijaństwa miało bardziej systematyczny i teologiczny charakter.

Dość powiedzieć – i o tym traktują prezentowane przez nas teksty – że nie ma czegoś takiego, jak „czysta” filozofia rosyjska, a w ogólności – wyspekulowana myśl jako taka. Najpoważniejsze myśli składają się bowiem z kolejnych nawarstwień – filozoficznych, poetyckich, czy wreszcie teologicznych. Wydaje się zatem, że sprawa sąsiedztwa czy wręcz wewnętrznego pokrewieństwa filozofii, literatury i teologii, które swój związek opierają na współmyśleniu fundamentalnych kategorii antropologicznych, jak dobro, grzech, piękno, cierpienie, miłość, niesprawiedliwość i tym podobne, to rzecz oczywista i dobrze znana. Tak jednak nie jest. Zazwyczaj protagoniści jednej, jak i drugiej strony pieczołowicie oddzielają od siebie te sfery myślenia. Mówią tak: nie mieszajmy jednego z drugim, bo co też się stanie, gdy zaczniemy je mieszać, co z tego wyniknie? W bieżącym numerze Kronosa wielopiętrowe sfery ducha zostały pod rozmaitymi pretekstami świadomie pomieszane. Mam bowiem silne przeświadczenie, że dobra literatura to zarazem dobra filozofia. I odwrotnie: filozofia, a więc czysty, bezinteresowny namysł nad kategoriami antropologicznymi, pogłębia literaturę i czyni ją lepszą, „pełniejszą”, teologia zaś przydaje im obu nieodzownej sakry powagi.

Dostojewski, Braci Karamazow (frgm)

Jan Patocka, Legenda o Fauście

Goethe, Faust,

Bem, o Fauście w literaturze rosyjsjskiej

Stasiuk, Wschód

DH Lawrence, Legenda o Wielkim Inkwizytorze

WW Rozanow, o Niestierowie

WW Rozanow, Odosobnione

WW Rozanow, eseje o Gogolu

WW Rozanow, eseje o Dostojewskim

WW Rozanow, Opadłe Liście

WW Rozanow, o Leontjewie

Gogol, Szynel

Gogol, eseje

Fiodorow, Filozofia wspolnej sprawy

Kojeve, o czasie i wiecznosci

sw. Augustym o czasie

P. Ricoeur, o Ksiedze nad ksiegami

Tolstoj Opowiadania

1. Student zna najważniejsze klasyczne i współczesne teorie, stanowiska, pojęcia i problemy z zakresu filozoficznej refleksji nad relacją filozofii i literatury K_W02, KW_03, K_W06, K_W08

2. Student rozumie specyfikę filozoficznego podejścia do problemów filozoficzych i literackich K_W01

3. wie, na czym polega znaczenie filozofii w obszarze szeroko pojętej literatury – od Biblii po XX-wieczną antypowieść K_W12

4. potrafi samodzielnie oraz korzystając ze wskazówek prowadzącego zanalizować tekst źródłowy dotyczący omawianej problematyki K_W07, K_U01, K_U02, K_U03, K_U04, K_U05

5. potrafi napisać samodzielną pracę na wybrany/wskazany temat z zakresu omawianej problematyki K_U02, K_U03, K_U09, K_K02

6. potrafi sformułować i uzasadnić własne stanowisko w omawianych kwestiach K_U05, K_U07, K_K03, K_K09, K_K10

7. potrafi racjonalnie dyskutować, uwzględniając argumenty przedstawiane przez innych K_K01, K_K02, K_K03, K_U07, K_K10

ocena ciągła z przedmiotu, referaty